Merkezilik vs. merkeziyetsizlik

Merkezilik ve merkeziyetsizlik, kripto paraların ortaya çıkışıyla birlikte dünyada ana konu haline geldi. Bu yazıda, iki terimin finans, teknoloji ve iş dünyasında ne anlama geldiğinin cevaplarını öğreniyoruz.

Merkezilik nedir?

Merkezi bir sistem, hayati önem taşıyan kararların uygulanmasında resmî bir hiyerarşi içerir. Güç ve otorite bir kontrol merkezinden dağıtılır. Merkezi yönetim sistemi dünyada en yaygın kullanılan sistemdir.

Facebook ve Twitter gibi sosyal platformlardan YouTube ve Netflix gibi ünlü eğitim ve eğlence kuruluşlarına kadar hemen her ticari kuruluş merkezi sistem kullanır.

Operasyon modu

Merkezi sistemlerde, bir kuruluşun hiyerarşisinin en üst düzeyindeki kişi veriler üzerinde tam yetkiye sahiptir. Bu yönetişim biçiminde güç merkezi tek bir noktadır ve uygulama için organizasyonun diğer kollarına doğru akar.

Örneğin yayın platformları, sunduğu özelliklerin çeşitli yönleri üzerinde mutlak karar vericidir. Platformu kimin kullanabileceğine ve kimin kullanamayacağına karar verebilirler. Ayrıca neyin yayınlanacağını ve neyin sansürleneceğine de belirleyebilirler.

Mahremiyet

Merkezi sistemler kullanıcı bilgilerini elinde tutar. Kullanıcılar kendi rızalarıyla verilerini merkezi kuruluşlara teslim eder. Merkezi bir platformda hesap oluşturan kullanıcılardan, şartlar ve koşulları kabul eden bir dijital imza sağlamaları istenir.

İmza, kullanıcının platformun tüm politikalarına uyma konusundaki anlaşmasını doğrular. Bazı platformların, forumda hiçbir botun çalışmadığından emin olmak için insan doğrulamasına da ihtiyacı vardır. KYC (Müşterini-Tanı) düzenlemeleri, finansal faaliyetlerde bulunan bazı merkezi kuruluşlar için geçerlidir. Platformu kullanmak için kullanıcıların aşağıdakileri sağlaması gerekir:

• İsim-soyisim
• Milliyet
• Doğum tarihi
• Platformun kullanıcıdan isteyebileceği diğer bilgiler

Merkezi sistemlerin avantajları

Kripto topluluğu arasında sıkça eleştirilmesine rağmen, merkezileşmenin dünyanın en başarılı yönetim modlarından biri olduğu kanıtlanmıştır. Uzun süredir kullanılmakta ve büyük kullanıcı avantajları elde edilmektedir. Merkezi yönetim sisteminin bazı avantajları şu şekildedir:

Kolayca yönetilebilen komuta merkezi

Adından da anlaşılacağı üzere merkezileşme, kuruluştaki herkesin rolünü ve kime rapor vermesi gerektiğini belirleyen merkezi bir araç içerir. Ayrıca kimin kendi komutaları altında olduğunu ve astlarının eylemlerinden sorumlu olduklarını da belirler.

Komuta zinciri nedeniyle zincirde delegasyon basittir. Üst düzey yetkililer, iş arkadaşlarına kolaylıkla görev atayabilir. Görevlendirilen “yöneticiler” işin etkin ve verimli bir şekilde tamamlanmasını sağlar.

Kolaylaştırılmış iletişim akışı

Merkezi bir organizasyon, otorite merkezinden gelen şeffaf bir iletişim zincirinden yararlanır. Kıdemsiz personel ya da stajyer şirketteki görevlerini yerine getirirken zorluk yaşadığında kiminle iletişime geçeceğini bilir.

Öte yandan üst düzey yöneticilerin, uzmanlık becerilerinde başarılı olan çalışanlara sorumluluk atama konusunda iyi tanımlanmış bir sistemi vardır. Bu şeffaf emir komuta zinciri, bir şirketin hızlı ve sürekli kararlar almak istemesi durumunda faydalıdır.

Yüksek verimlilik

Merkezi bir organizasyon standart çalışma prosedürlerine uyar. Prosedürler ofis ve idari maliyetlerin azaltılmasına yardımcı olur. Şirketin karar vericilerinin çoğunluğu orada olduğundan, başka bir yere taşınmaya gerek yoktur.

Kritik kararlar kurumsal düzeyde ve daha hızlı alındığı için şirketin uzman personele ekstra para harcamasına gerek kalmaz. Komuta merkezi ve kolaylaştırılmış iletişim akışı, kuruluşun yüksek üretkenlik kaydetmesini sağlar.

Merkezileşmenin dezavantajları

Merkezi yönetimin de çeşitli eksiklikleri vardır. Bunun için birkaç örnek sıralayabiliriz:

Yetkili yönetim

Merkezi yönetim liderliği diktatörce yönetime yol açabilir. Operasyonların doğası gereği çalışanlar ancak yöneticilerini memnun edecek sonuçlar üretebilirler. Alt kademedeki çalışanların herhangi bir karar alma sürecine katılma şansı yoktur. Yukarıdan gelen emirleri yerine getirirler ve uygularlar.

Öte yandan, kurumun en üst düzey yöneticileri, sürece değil amaca odaklandıkları için farklı hedeflere ulaşmanın ne gerektiği konusunda kör olabilirler.

İdari gecikmeler

Merkezi yönetim, tüm kritik kararların, uygulama takiplerinin ve güncellemelerin yetki merkezine ulaşmasını sağlar. Bu mod, iş yükünü artırabilir ve bunun sonucunda gecikmeler yaşanabilir. Görevlerin yönetim tarafından onaylanması da daha uzun sürer. Çalışanlar aynı zamanda idarenin artan diktalarından dolayı büyük bir baskıyla karşı karşıya kalabilirler.

Artan iş yükü daha sonra gecikmelere ve yavaş ilerleyen süreçlere neden olabilir.

Sınırlar

Merkezi sistemde personeller kişiliklerini kuruluşun belirlediğini çerçevede sınırlamak zorunda kalır. Sadece belirli görevleri tamamlamak için geliştirilmiş yollar önererek yaratıcılıklarını gösterebilirler. Ancak çoğu merkezi kuruluş uygulama için yalnızca personel kullanır. Başka bir deyişle, personel yeni fikirler için değil işleri yürütmek için işe alınır.

Otoritenin organizasyondaki merkezi bir noktadan kaynaklandığı durumlarda inisiyatif yöneticiye ve üst düzey yöneticilere bırakılır. Kuruluş, sahada çalışan kişilerin önerilerinin büyük bir kısmını kaçırıyor olabilir.

Merkeziyetsizlik nedir?

Merkeziyetsiz yönetim, kararların kurumun çeşitli düzeylerinde alındığı bir yönetim biçimidir. Merkezi olmayan şirketlerin genellikle gruplara ayrılmış bir yönetim sistemi vardır. Bu grupların temel amacı şirketin başarısını artırmak ve karar alma süreçlerine katılımı sağlamaktır.

Merkeziyetsizlik ne demek öğrendiğimize göre şimdi avantajlarına geçebiliriz.

Merkeziyetsizliğin avantajları

Güç ve otoritenin merkezi olmayan hale getirilmesi, özellikle blockchain teknolojisinin uygulanması yoluyla yaklaşan bir trend haline geldi. Aşağıda merkeziyetsiz bir yönetim sisteminin avantajlarından bazıları bulabilirsiniz.

Çalışan motivasyonu

Merkezi olmayan yönetim, özellikle alt düzey yöneticiler arasında iş tatminini artırır. Ayrıca katılım, özerklik ve prestij için çeşitli gereksinimleri karşılamaya çalışır. Yetki devri aynı zamanda birlik ve ruh duygusunu da besler.

Çeşitlendirme ve büyüme

Merkezileşme nedeniyle, bir şirketin her departmanı kendi yaratıcı yeteneğini gerçekleştirmek için yeterli bağımsızlığa kavuşur. Bu şekilde üst düzey yöneticiler çeşitli bölümler arasında rekabetçi bir ruhu teşvik edebilir. Merkezi olmayan yönetimin çalışanların kendi kararlarını kullanmalarına olanak tanıdığını söyleyebiliriz.

Merkeziyetsizlik, yönetim becerilerinin geliştirilmesine ve sorunların çözülmesine yardımcı olarak bir organizasyonun büyümesini ve gelişmesini sağlamasıyla da desteklenir.

Daha hızlı karar alma süreci

Merkezileşmenin bir diğer önemli avantajı da kararların yetkili personel tarafından alınıp uygulanmasıdır. Ortaya çıkan sorunlar ekip içerisindeki her bir çalışanın fikri alınarak masaya yatırılır. Bu da mevcut durum hakkında bilgi sahibi olarak daha hızlı ve daha doğru kararların alınmasını sağlar.

Genişleme

Merkezi olmayan yönetim, yükselen bir şirketin büyümesine ivme katabilir. Bu durum çoğu zaman farklı coğrafyalarda yeni iş birimlerinin kurulması ya da diğer teknik alanlara yayılmasıyla sonuçlanıyor.

Merkezsiz yönetim, şirketin maksimum potansiyelini gerçekleştirmesine ve büyüme aşamasında ortaya çıkan sorunlara hızlı bir şekilde yanıt vermesine olanak tanır.

Merkeziyetsizliğin dezavantajları

Koordinasyon zorluğu

Merkezileşmenin yararları ve sakıncaları tartışılırken, her bir bölümün diğerleri üzerinde önemli ölçüde bağımsızlığa sahip olduğu göz ardı edilmemeli. Bu da farklı kesimlerden anlaşmazlıklar ortaya çıktığında genel faaliyet koordinasyonunu zorlaştırır.

Dış faktörlere duyarlılık

Koordinasyon zorluğu nedeniyle merkezi olmayan yönetişim sistemleri dış güçlere karşı duyarlı hale gelir. Sendikal hareketler, piyasa güvensizliği ve idari müdahaleler, merkeziyetsiz sistemlerinin tüm faydalarından maksimum düzeyde yararlanmayı zorlaştırabilir.

Sınırlı ürünler

Merkezi olmayan iş birimleri, bağımsız ekiplerin kendi içlerinde gelişebilmesi için yeterince büyük olmalıdır. Merkezsiz bir yönetim, daha küçük şirketlere ve sınırlı ürün yelpazesine sahip işletmelere yardımcı olmayabilir. Kuruluşun alt seviyelerinde nitelikli denetçilerin bulunmaması, zorluk oranını daha da artırabilir.

Artan maliyetler

Merkeziyetsiz yönetim, her personelin organizasyonun iyileştirilmesi için tam sorumluluk alması anlamına gelir. Çalışanlar tüm organizasyonel hedefleri karşılamak için daha çok çalışırlar. Karşılığında onlara daha fazla ücret ödenmesi gerekir ki bu da kuruluş için maliyetli olabilir.

Merkeziyetsizliğin geleceği

Merkezileşme kavramı özgürlük hayalini gerçeğe dönüştürüyor. İnsanlar, merkezi yönetimin yetki devri sürecine odaklanmak yerine daha önemli faktörlere odaklanabiliyor. Kripto para dünyası tam bu noktada devreye girmektedir. Yatırımcıların artık uğruna çok çalışılan fonlara erişmek için banka kuyruğunda uzun saatler beklemesi gerekmiyor.

Sırf hafta sonu veya resmî tatil olması nedeniyle bazı işlemleri gerçekleştirmek için birkaç gün beklemek daha da sinir bozucudur. Geleceğin nasıl daha merkezi olmayan hale getirilebileceğinin bazı yolları:

• Tamamen dijital ve merkezi olmayan finansal sistemler
• Merkezi olmayan internet
• Merkezsiz yayın ve medya dağıtım platformları
• Cumhurbaşkanlarına ya da il başkanlarına oy vermek gibi dijital demokratik sistemler
• Dijital kimliklerin ve verilerin şirketler tarafından değil, bireyler tarafından %100 tam kontrolü

Merkezilik ve merkeziyetsizlik arasındaki farklar

Merkezilik ve merkeziyetsizlik, güç ve kontrol yapılarını nasıl dağıttıkları açısından farklılık gösterir. Merkezilikte, tüm önemli kararlar merkezi bir otorite tarafından alınır, bu da hızlı ve tutarlı karar alma süreçlerine olanak tanır. Ancak bu yapı, esneklik ve yerel adaptasyon konusunda sınırlı olabilir.

Merkeziyetsizlik ise güç ve karar verme yetkisini organizasyonun çeşitli kademelerine dağıtarak yerel koşullara daha duyarlı hale gelir ve yenilikçiliği destekler. Ancak, bu yapı genel yönetim ve koordinasyon zorluklarına yol açabilir. Her iki sistemin avantaj ve dezavantajları, organizasyonların ihtiyaçlarına göre değerlendirilmelidir.

Merkeziyetsizlik hangi alanlarda işe yarar?

Merkeziyetsizleşmenin, özellikle her gün milyonlarca insan tarafından kullanılan ana akım platformlarda kitlesel benimsenmeye ulaşması için uzun bir yol var. Kitlesel benimsenme olasılığı yüksek olsa da sistem büyük olasılıkla merkezileştirme unsurları dahil edilmeden var olamayacak.

Hibrit bir sistem, birçok merkezi olmayan sorunu çözecek

Dikkatli bir değerlendirmeyle, merkeziyetsizliğin tam anlamıyla başarılı olamayabileceği açık. Sistemin bazı yönlerinin merkezileştirme unsurlarıyla seyreltilmesi gerekiyor. Merkezileşmenin hayati unsurlarını ödünç alan merkezi olmayan bir hibrit çözüm, tüm dünya için olası bir kazanç olabilir.

Hibrit, dünyanın hem özgürlüğe hem de üretkenliğe ulaşması için daha iyi bir şans anlamına geliyor. Böyle bir düzenlemenin mükemmel bir örneği kripto para borsalarıdır. Binance ve OKX gibi bazı merkezi borsalar hem merkezileşme hem de merkeziyetsizlik yoluyla mükemmelliğe ulaştı.

Binance merkezi olmasına rağmen, merkezi olmayan varlıklara en büyük erişimi sağlar. Ayrıca kendi merkeziyetsiz ürünleri de bulunur. 2022’de ürünleri üzerindeki bir köprü olan BNB Chain ve Beacon Chain saldırıya maruz kalmıştı. BNB’de 568 milyon dolardan fazla kayıp verildi.

Merkezi olması sayesinde Binance, BNB Chain doğrulayıcılarından (validator) zinciri durdurmalarını istedi ve yalnızca yaklaşık 100 milyon dolarlık kayıp telafi edildi. Bu olay, merkezileşme ve merkezileşmenin birbirini nasıl tamamlayabileceğinin mükemmel bir örneğidir.

Dış kuvvetlere duyarlılığın azaltılması

Kripto sektöründeki mevcut durumdan dolayı, merkezi platformların daha sıkı güvenlik protokollerine sahip olması nedeniyle siber saldırılara uğrama olasılığı daha düşüktür. 2019 yılından bu yana kripto alanındaki saldırıların çoğu DeFi sektörünü hedef alıyor.

Merkezi platformlar, Müşterini-Tanı (KYC) ve Kara Para Aklamayı Önleme (AML) sistemleri gibi birçok üst düzey güvenlik önlemine sahip. Ayrıca, fonları kullanıcıları için daha güvenli hale getiren iki faktörlü kimlik doğrulama (2FA) sistemleri de kullanılmakta. Diğer kurulumlarda, merkezi platformlar bireysel protokolleri sistemlerine entegre etmeden önce incelerken, tamamen merkeziyetsiz platformlar popüler oy yapısına göre hareket eder.

Bu farklılıklar, varlıkların güvenliğiyle ilgili konularda merkezi olmayan yönetimin sınırlandırılması ihtiyacını ortaya çıkarmak için kullanılabilir. Bunun temel nedeni, güvenlik saldırıları durumunda en hızlı şekilde mantıklı kararların alınmasına yardımcı olmaktır.

Finans ve teknoloji sektörlerinde merkezilik ve merkeziyetsizlik

Finans ve teknoloji sektörlerinde merkezilik, geleneksel bankacılık ve finans kurumları aracılığıyla işlem gören, düzenleyici kurumlar tarafından denetlenen bir yapıyı ifade eder. Bu yapı güvenlik ve düzen sağlar. Öte yandan, teknoloji sektörü, özellikle de internet ve yazılım alanlarında, merkeziyetsiz yapılar daha fazla yaygınlık kazanmıştır, bu da artan oranda özgürlük ve esneklik sunar.

Blockchain teknolojisinin yükselişi ile finans ve teknoloji alanlarında merkeziyetsizlik artış gösterdi. Kripto paralar ve akıllı sözleşmeler gibi yenilikler, aracısız finansal işlemleri mümkün kılar, böylece işlemler daha şeffaf, hızlı ve maliyet etkin hale gelir. Ancak, bu sistemlerin yönetimi ve güvenliği konusunda hala zorluklar bulunmakta, bu da hibrit sistemlerin ve yeni düzenlemelerin önem kazanmasına neden olur.

Vitalik Buterin’in merkeziyetsizlik hakkında düşünceleri

Ethereum (ETH), merkezi olmayan hizmetler sunan merkezi bir akıllı sözleşme platformudur. Projenin geleceği Kurucusu ve CEO’su Vitalik Buterin’in hamleleriyle kolaylıkla etkilenebilir. Bu da projenin bir dereceye kadar merkezileşmesini sağlar.

Vitalik, merkeziyetsizliğin bütünsel bir bakış açısı sağladığını düşünüyor. Akıllı sözleşme platformunun PoW’dan PoS’ye dönüşümü, doğrulayıcı olmaya hak kazanan herkese ekosistemin kapılarını açtı.

Ethereum’un Kurucu Ortağı ve Cardano’nun Kurucusu Charles Hoskinson ise merkeziyetsizliğe sıkı bir şekilde inanıyor. Ancak konu kurumların yönetimine geldiğinde zıt görüşler veriyor. Charles, ürün veya hizmet sağlamak için normal operasyonları yürütürken şirket yönetiminin merkezi ve oldukça geleneksel olması gerektiğini düşünüyor.

Mark Zuckerberg’in merkeziyetsizliğe yaklaşımı

Zuckerberg için merkeziyetsizlik, sosyal medya ve iletişim platformlarının geleceğine dair büyük bir dönüşümü ifade ediyor. Zuckerberg, geleneksel merkeziyetçi sosyal medya yapılarının ötesine geçerek, kullanıcıların kendilerine ait sunucuları işletebilecekleri ve böylece kendi dijital alanlarını kontrol edebilecekleri bir yapıyı savunuyor. Bu yaklaşım, kullanıcıların ve platformlar arasındaki güç dinamiklerini yeniden şekillendirmeyi hedefliyor.

Meta’nın CEO’su olarak Zuckerberg, Threads gibi yeni projeleri ve yapay zekâ gibi teknolojileri kullanarak, bu merkeziyetsiz yapıları desteklemek için platformlarını yeniden tasarlıyor. Kullanıcıların daha fazla özgürlüğe ve kişisel veri üzerinde daha fazla kontrole sahip olmasına olanak tanıyacak bir ortam yaratmayı amaçlamakta. Zuckerberg’in vizyonu, kullanıcıların kendi içeriklerini ve etkileşimlerini yönetebilecekleri, dolayısıyla daha demokratik ve kullanıcı odaklı bir dijital ekosistem oluşturma arzusunu yansıtıyor.

Özet

Merkezilik ne demek ve merkeziyetsizlik neden önemli gibi kavramlara baktıktan sonra, bu iki yönetim biçiminin çeşitli endüstrilere farklı sonuçlar sağladığını not edelim. Finansta merkeziyetsizliğe şöyle bir göz atmak, gücün halka geri getirilmesi de dahil olmak üzere olumsuz avantajlar gösterebilir. Merkezileşme, özgürlük gerçekliğini olasılığa taşıyor; ancak dış faktörler sistemi önemli ölçüde zayıflatıyor.

İki sistemi birleştiren hibrit bir sistem, bu zorlukların bazılarının çözümünde oldukça faydalı olabilir. Merkezi olmayan ürün ve hizmetler sunan kuruluşlar hibrit bir sistemi tercih edebilir. Merkezi olmayan yönetim, blockchain teknolojisi dışındaki kuruluşlar arasında hâlâ popüler değil. Ancak dağıtılmış defter teknolojisinin (DLT) çeşitli endüstriyel sektörlerde büyük çapta benimsenmesi ve dahil edilmesiyle bu durum yakında değişebilir.